Hagspá 2023-2026: Hag­kerfi í leit að jafn­vægi

Horfur á hagvexti öll árin

Þrátt fyrir þráláta verðbólgu og háa vexti eru hagvaxtarhorfur ekki alslæmar. Viðsnúningurinn eftir faraldurinn smitast inn í fyrri hluta þessa árs í gegnum grunnáhrif frá byrjun síðasta árs sem leið fyrir ferðatakmarkanir. Vöxtur í ár verður 3,1% samkvæmt spánni, mun meiri á fyrri helmingi ársins en þeim seinni, og að mestu drifinn áfram af fjölgun ferðamanna í upphafi árs. Umsvifin innanlands aukast þó ekki mikið því þjóðarútgjöld aukast aðeins um 1,3%.

Það ber líka að hafa í huga að aukin umsvif skýrast ekki síst af hraðri fólksfjölgun, en landsmönnum fjölgaði um 3,6% á milli ára á fyrsta fjórðungi og um 3,4% á öðrum fjórðungi. Þótt hagvöxtur hafi mælst 4,5% á öðrum ársfjórðungi mældist hagvöxtur á mann aðeins 1,1%. Við spáum því að hagvöxtur verði minni á næsta ári, aðeins 2,1%, enda koma þar ekki til sömu grunnáhrif og ýttu undir hagvöxt á fyrri hluta þessa árs. Auk þess gerum við ráð fyrir skýrari áhrifum vaxtahækkana á næsta ári.

Verðbólgumarkmiðið ekki í sjónmáli – vaxtalækkun ólíkleg í bráð

Verðbólguhorfur versnuðu síðasta vetur og vor þrátt fyrir hækkandi vexti og suma mánuði var verðbólgan þó nokkuð meiri en spár gerðu ráð fyrir. Í sumar fór loks að rofa til, verðbólgan hjaðnaði nokkurn veginn í takt við væntingar og skýr merki komu fram um að vaxtastigið væri farið að tempra innlenda eftirspurn. Peningastefnunefnd hélt þó áfram að herða taumhaldið, allt þar til á síðasta fundi nefndarinnar, í byrjun október, þegar hún ákvað að „staldra við“. Ýmislegt bendir nú til þess að verðbólgan sé að þróast í rétta átt, þótt enn ríki spenna á vinnumarkaði og væntingar um verðbólgu hafi ekki gefið nægjanlega eftir á alla mælikvarða. Við teljum ólíklegt að stýrivextir verði lækkaðir áður en skýr merki eru komin fram um slakari vinnumarkað, enda hætt við því að annars festist víxlverkun hækkandi launa og verðlags í sessi.

Við teljum að áhrifa vaxtahækkana taki að gæta í auknum mæli í atvinnulífinu og á vinnumarkaði á næstu mánuðum og gerum ráð fyrir að vaxtalækkunarferli hefjist ekki fyrr en á öðrum fjórðungi næsta árs. Spáin gerir ráð fyrir að verðbólga verði enn 5,3% að meðaltali á næsta ári og 4,3% árið 2025. Við gerum ekki ráð fyrir að verðbólga komist niður í verðbólgumarkmið Seðlabankans á spátímabilinu.

Landsmenn halda að sér höndunum

Í upphafi árs kyntu launahækkanir undir einkaneyslu sem jókst um 4,6% á fyrsta ársfjórðungi. Á sumarmánuðunum fóru vaxtahækkanir svo að segja til sín, en kortavelta dróst saman á milli ára að raunvirði hvern mánuðinn á fætur öðrum og hefur nú dregist saman síðasta hálfa árið. Einkaneysla jókst aðeins um hálft prósent á milli ára á öðrum ársfjórðungi og sú litla aukning skýrist líklega að langmestu leyti af fólksfjölgun, enda dróst einkaneysla á mann saman um 2,8%. Eftir því sem liðið hefur á árið hafa innlán heimila aukist og landsmenn spara hærra hlutfall ráðstöfunartekna. Að Covid-árunum undanskildum hafa utanlandsferðir Íslendinga yfir sumarmánuðina ekki verið færri síðan sumarið 2016. Þá hefur dregið lítillega úr innflutningi neysluvara. Við spáum því að hátt vaxtastig haldi aftur af einkaneyslu á næstu misserum, bæði í gegnum hærri afborganir af lánum og með því að hvetja til sparnaðar. Launaþrýstingur heldur þó áfram að vega upp á móti áhrifum vaxtahækkana. Gangi spáin eftir eykst einkaneysla um 2,0% í ár og 1,9% á því næsta. Árið 2025 spáum við 2,3% vexti einkaneyslu og 3% árið 2026.

Slaknar á vinnumarkaði og atvinnuleysi mjakast upp á við

Við teljum óhjákvæmilegt að atvinnuleysi aukist lítillega ef takast á að vinna bug á verðbólgu. Lágt atvinnuleysisstig bætir samningsstöðu launafólks og eykur þannig launaþrýsting. Þá er hætta á að miklar launahækkanir kyndi undir verðbólgu. Við teljum að áhrifa peningalegs aðhalds taki að gæta í auknum mæli á vinnumarkaði þegar hægir lítillega á í efnahagslífinu, bæði í gegnum minni eftirspurn eftir vörum og þjónustu og hærri fjármagnskostnað. Eftir að takmarkanir vegna faraldursins voru afnumdar jókst spenna á vinnumarkaðinum hratt og atvinnustigið náði sér fljótt á strik. Atvinnuleysi fór áfram minnkandi í sumar og varð lægst 2,8% í júlí. Þó eru nú komin fram merki um að tekið sé að draga úr spennunni, til dæmis hefur þeim fyrirtækjum fjölgað verulega á ný sem telja nægt framboð af vinnuafli á Íslandi og þeim sem telja skorta starfsfólk hefur fækkað. Við spáum því að atvinnuleysi verði að meðaltali 3,2% á þessu ári, 3,9% á næsta ári, 4,4% árið 2025 og 4,1% árið 2026.

Kaupmáttur eykst lítið í ár en meira á næstu árum

Kaupmáttur launa stóð í stað milli ára 2021 og 2022 eftir mikinn vöxt árin á undan. Nú í vetur fer í hönd ný lota kjarasamningaviðræðna. Óvissan í spánni snýr ekki síst að því hversu miklar launahækkanir verður samið um og hver áhrif þeirra verða á verðlagsþróun. Við spáum því að vísitala launa hækki um 9,4% í ár, 7,9% á næsta ári og 7,0% árið 2025. Við teljum að kaupmáttur fari smám saman að aukast aftur, um 0,6% í ár, 2,4% á næsta ári og 2,6% árið 2025.

Íbúðaverð tekur aftur við sér á síðari hluta spátímans

Áhrif vaxtahækkana hafa komið langskýrast fram á íbúðamarkaði og strax á seinni helmingi síðasta árs tók að hægja mjög á verðþróun á markaðnum. Árshækkun vísitölu íbúðaverðs stóð í 25,5% í júlí í fyrra en var komin niður í 0,8% í júlí í ár. Raunverð íbúða á höfuðborgarsvæðinu hefur lækkað á milli ára síðustu fjóra mánuði, en raunlækkunin nam 5,2% á milli ára í ágúst og 5,9% í júlí. Þótt laun hafi hækkað þó nokkuð umfram íbúðaverð og fólksfjölgun setji þrýsting á markaðinn, gerum við ekki ráð fyrir að íbúðaverð komist aftur á flug fyrr en skýr merki koma fram um yfirvofandi vaxtalækkanir. Við gerum ráð fyrir að vísitalan hækki að meðaltali um 5,0% á milli ára í ár,  2,0% á næsta ári, um 6,1% árið 2025 og um 7,4% árið 2026.

Íbúðafjárfesting dregst saman

Þótt skert aðgengi að lánsfé, bæði hærri vextir og þrengri lánþegaskilyrði, hafi temprað eftirspurn eftir íbúðum til kaupa er ljóst að enn er mikil þörf á húsnæði. Til marks um það er til dæmis 9,4% hækkun vísitölu leiguverðs á höfuðborgarsvæðinu á síðustu tólf mánuðum. Hætt er við því að uppbygging íbúðarhúsnæðis uppfylli ekki þörfina. Við gerum ráð fyrir að hærri fjármagnskostnaður fyrirtækja, hægari verðþróun á íbúðamarkaði og lengri sölutími íbúða dragi tímabundið úr umsvifum í byggingargeiranum og að íbúðafjárfesting haldi áfram að dragast saman, eins og hún hefur gert síðustu fjórðunga. Við spáum 5% samdrætti í íbúðafjárfestingu í ár og 3% á næsta ári, en að hún aukist svo aftur um 1% árið 2025 og um 3% árið 2026.

Hægir á atvinnuvegafjárfestingu

Atvinnuvegafjárfesting jókst um 5,8% milli ára á fyrri helmingi þessa árs. Við spáum því að þó nokkuð hægi á á seinni hluta árs og að fjárfestingin verði 3% meiri á þessu ári en í fyrra. Stærsti liðurinn, almenn atvinnuvegafjárfesting (þ.e. atvinnuvegafjárfesting fyrir utan stóriðju og skip og flugvélar), hefur aukist af krafti það sem af er ári, um 7,9% á fyrsta helmingi ársins. Samkvæmt spánni hægir á vexti almennrar atvinnuvegafjárfestingar á seinni hluta ársins og hún verður tæplega 5% meiri í ár en í fyrra. Almennt gerum við ráð fyrir að hækkandi fjármagnskostnaður og hár launakostnaður þyngi róður fyrirtækja og hægi á gangi efnahagslífsins. Þó vegur á móti að áfram verður uppgangur í ferðaþjónustu, sterk króna ætti að ýta undir fjárfestingu frekar en hitt og í farvatninu er fjárfesting í orkufrekum iðnaði sem áætlað er að hefjist upp úr miðju næsta ári. Samkvæmt spánni eykst atvinnuvegafjárfesting um 3,4% á næsta ári og um 1,6% árið 2025.

Ferðaþjónustan ber uppi útflutningsvöxt þótt hægi á

Heildarútflutningur eykst um 6,8% á þessu ári, samkvæmt spánni, vöruútflutningur um 0,2% og þjónustuútflutningur um 13,8%. Á næstu árum spáum við því að útflutningur aukist minna, þó um 4,2% á næsta ári, um 3,6% árið 2025 og 3,3% árið 2026. Ferðaþjónustan tók hratt við sér eftir að faraldrinum linnti og bar uppi útflutningsvöxt um 22,3% á síðasta ári. Við spáum því að ferðaþjónustan leiði áfram útflutningsvöxt í ár, enda leið fyrri hluti síðasta árs fyrir ferðatakmarkanir og ládeyðu í kjölfar faraldursins. Við spáum því að um 2,2 milljónir erlendra ferðamanna fari í gegnum Keflavíkurflugvöll á árinu, en til samanburðar voru þeir 1,7 milljónir í fyrra. Á næsta ári gerum við ráð fyrir 2,3 milljónum ferðamanna og svo teljum við að þeim fjölgi aðeins lítillega með hverju árinu eftir það.

Það eykur útflutningstekjur greinarinnar að ferðamenn virðast nú að meðaltali dvelja lengur en árin 2017 og 2018 þegar fjöldi ferðamanna var svipaður. Eins hefur kortavelta þeirra verið meiri á föstu gengi.

Við spáum því að útflutningur á sjávarafurðum dragist saman í ár, en aukist svo aftur á næsta ári. Þar hafa mest áhrif minni aflaheimildir á þorski og loðnu í ár en í fyrra. Eftir samdrátt í útflutningi sjávarafurða í ár spáum við því að hann aukist hægt og rólega næstu ár. Horfur eru á því að aflaheimildir til þorskveiða aukist á ný eftir samdrátt síðustu ára og að botninum hafi verið náð á þessu ári. Engar aflaheimildir hafa verið gefnar út fyrir loðnu fyrir komandi loðnutímabil enn sem komið er, þó enn sé ekki útséð um að loðna verði veidd. Við gerum þó ráð fyrir að lítið verði veitt af loðnu næstu ár. Við spáum því að útflutningur á áli og álafurðum aukist áfram næstu ár og gerum ráð fyrir að liðurinn „annar vöru- og þjónustuútflutningur“ stækki með auknum útflutningi á eldisfiski og útflutningi tengdum hugverka- og lyfjaiðnaði.

Hófstillt eftirspurn kallar á minni innflutningsvöxt

Innflutningur jókst verulega síðustu tvö ár þegar hagkerfið rétti úr kútnum eftir faraldurinn. Innlend eftirspurn tók hratt við sér sem kallaði á stóraukinn innflutning neyslu- og fjárfestingarvöru, auk þess sem gífurleg fjölgun ferðamanna kallaði á mikinn vöruinnflutning. Þjónustuinnflutningur jókst einnig töluvert vegna fleiri utanlandsferða Íslendinga. Nú hefur hægt verulega á og á fyrri helmingi þessa árs jókst innflutningur aðeins um 1,6%. Í samræmi við spá okkar um að einkaneysla aukist aðeins lítillega næstu ár, að fjárfesting aukist líka hóflega og ferðamönnum fjölgi hægar en síðustu ár, spáum við fremur litlum vexti í innflutningi árlega út spátímabilið. Við gerum ráð fyrir að innflutningur aukist um 3,3% á þessu ári og 3,5% á því næsta.

Krónan styrkist á spátímanum

Horfur eru á að krónan styrkist á spátímabilinu. Eftir nokkurn halla á viðskiptum við útlönd síðustu tvö ár stefnir í afgang í ár og út spátímabilið. Ferðaþjónustan hefur náð vopnum sínum eftir faraldurinn en þó eru horfur á lítilsháttar vexti næstu ár. Eftir því sem dregur úr spennu í þjóðarbúinu, eins og spáin gerir ráð fyrir, ætti innflutningur að aukast hægar. Gera má ráð fyrir þó nokkrum vaxtamun við útlönd næstu ár sem hefur áhrif til styrkingar, það verður dýrara fyrir innlenda aðila að sitja á gjaldeyri og innlend skuldabréf verða álitlegri kostur þegar vaxtamunurinn eykst. Eftir að hafa hækkað verulega á síðasta ári og aftur í kjölfar gjaldþrota banka í Bandaríkjunum og Sviss hefur vaxtaálag á skuldabréfaútgáfu innlendra banka í erlendum gjaldmiðlum lækkað verulega og er komið aftur niður í svipað gildi og fyrir heimsfaraldurinn.

Opinber fjárfesting minnkar milli ára í ár og á næsta ári

Búast má við lítilsháttar samdrætti í opinberum fjárfestingum í ár og á næsta ári, enda hefur ríkisstjórnin boðað að þeim verkefnum sem ekki séu þegar hafin verði slegið á frest til þess að koma í veg fyrir að ríkissjóður kyndi undir þenslu í hagkerfinu. Gert er ráð fyrir að aukinn þungi færist í fjárfestingu í tengslum við byggingu nýs Landspítala á næstu árum og auk þess sem í farvatninu eru mannvirkja- og samgönguverkefni sem koma til með að auka opinbera fjárfestingu á seinni hluta spátímabilsins. Við reiknum með að opinber fjárfesting dragist saman um 3% í ár frá síðasta ári, vegna frestunar á verkefnum en einnig grunnáhrifa frá síðasta ári. Hún minnki um 1% á milli ára árið 2024 en aukist svo á ný samfara lækkandi vaxtastigi, um 1% árið 2025 og um 2% árið 2026. Hlutfall opinberrar fjárfestingar í landsframleiðslu lækkar þó nokkuð á spátímanum. Samneysla eykst um 1,3-1,9% á ári á spátímanum en við teljum að fólksfjölgun og launahækkanir hljóti að ýta undir vöxtinn, að minnsta kosti á fyrri hluta spátímabilsins.

Fyrirvari